بررسی رابطه بین ارگونومی محیط کار و استرس شغلی کارکنان

بسمه تعالی

عدم توجه به اصول ارگونومی و رعایت نکردن آنها در محیط کار هزینه‌های بسیار زیادی را هم برای کارفرما و هم برای کارکنان بدنبال خواهد داشت و موجب کاهش کارآیی و افزایش استرس کارکنان نیز می‌گردد. در صورتیکه فناوری ارگونومی بدرستی بکار گرفته شود می‌تواند موجب حذف و یا کاهش صدمات و مشکلات بهداشت و ایمنی شغلی در محیط کار و افزایش کارآیی گردد. با وجود این در طراحی کار توجه کافی بدانها صورت نمی‌گیرد.
هدف اصلی این مطالعه بررسی نقش ارگونومی و ارتباط آن با استرس شغلی کارکنان می‌باشد. نتایج حاصل از این مطالعه بیانگر این مطلب است که بین ارگونومی محیط کار و استرس شغلی رابطه معنی‌داری وجود دارد.


1- مقدمه

ظهور سازمانهای اجتماعی و گسترش روزافزون آنها، از ویژگیهای بارز تمدن بشری است. به طوری که با توجه به عوامل گوناگون مکانی و زمانی و ویژگیها و نیازهای خاص جوامع مختلف، همه روزه انواع سازمانهای اجتماعی ظهور و گسترش می‌یابد و بر تعدادشان افزوده می‌شود.

یک ملت بواسطه شهروندانش و یک سازمان بوسیله کارکنانش شناخته می‌شود. پیشرفت یک سازمان بوسیله سلامتی و تندرستی کارکنان مشخص می‌شود.

بنابر آمار سازمان بین‌المللی کار سالانه حدود 520 میلیون حادثه در جهان اتفاق می‌افتد که در آنها 533000 نفر جان خود را از دست می‌دهند (حوادث رانندگی و خانگی در این آمار لحاظ نشده است). همچنین سالانه 610 میلیون بیماری شغلی در جهان دیده می‌شود که منجر به فوت 000/100/1 نفر می‌گردد. همچنین 4 درصد تولید ناخالص ملی در جهان به لحاظ این حوادث و بیماری‌ها هدر می‌رود.

نادیده گرفتن ایمنی و بهداشت کار موجب زیان اقتصادی قابل توجهی می‌شود که تاثیرات جدی بر بهره وری دارد. میزان بروز حوادث شغلی منجر به مرگ در کشورهای در حال توسعه 3 تا 4 برابر کشورهای توسعه یافته می‌باشد، و این حوادث معمولا به صورت غیرعمدی هستند. در کشور ما سالیانه حدود 41 هزار حادثه شغلی رخ می‌دهد.

در طول جنگ جهانی دوم تاکید اصلی دانشمندان علوم رفتاری بر استفاده از آزمونهایی برای انتخاب افراد مناسب برای هر کار و ابداع راهکارهای تربیتی بهتر و کانون توجه، انطباق دادن شخص با کار بود. حرفه عوامل انسانی در دوران پس از جنگ زاده شد. در سال 1949 انجمن پژوهشی ارگونومی که اکنون انجمن ارگونومی نامیده می‌شود در انگلستان تاسیس شد و اولین کتاب در باب علوم انسانی، به نام روانشناسی تجربی کار وابسته به عوامل انسانی در طراحی مهندسی انتشار یافت. در سال 1959 موسسه بین‌المللی ارگونومی با هدف برقراری ارتباط بین چندین انجمن عوامل انسانی و ارگونومی در کشورهای مختلف جهان تاسیس شد. دوران 20 ساله بین 1960 تا 1980 شاهد رشد و بسط سریع عوامل انسانی بود.


2- ارگونومی

تعریف ارگونومی: تعریف رسمی ارگونومی که بوسیله انجمن ملی ارگونومی (IEA) تایید شده است به شرح ذیل می‌باشد:
ارگونومی (یا فاکتورهای انسانی) اصول علمی مرتبط با فهم تعامل بین انسان و سایر عناصر یک سیستم و حرفه‌ای است که شامل تئوریها، اصول و داده‌ها و روش‌ها برای طراحی مطابق با بهینه سازی آسایش و رفاه افراد و عملکرد کامل سیستم می‌باشد. واژه ارگونومی آمیزه‌ای از دو واژه یونانی ارگو به معنی "کار" و نوموس به معنی "قانون" است. در آمریکا، مهندسی عوامل انسانی مترادف واژه ارگونومی دانسته شده است. ارگونومی در اروپا ریشه در فیزیولوژی کار، بیومکانیک و طراحی ایستگاه کار دارد. در حالی که عوامل انسانی آمریکائیان از فیزیولوژی کار تجربی سرچشمه گرفته، برعملکرد انسانی و طراحی سامانه‌ها متمرکز است.

2-1- ارگونومی در چهار شاخه بیومکانیک شغلی، روانشناسی مهندسی، آنتروپو متری، فیزیولوژی کار فعالیت می‌کند.

1. فیزیولوژی کار:
بخشی از دانش ارگونومی که تطبیق انسان با کار را در مصرف انرژی و همچنین تغییرات پارامترهای فیزیولوژیکی بدن در حین انجام کار مورد توجه قرار می‌دهد، به فیزیولوژی کار معروف است.

2. بیومکانیک شغلی:
در بیومکانیک از قوانین فیزیکی مکانیک برای بدن استفاده می‌شود. با بکارگیری این قوانین این امکان بوجود می‌آید که در هنگام یک وضعیت خاص بدن و حرکت آن، میزان فشار مکانیکی موضعی اعمال شده بر عضلات و مفصل‌ها محاسبه شود.

3. روان‌شناسی مهندسی:
به فاکتورهای محیطی فیزیکی و شیمیایی مانند سر و صدا، ارتعاش، روشنایی، آب و هوا و مواد شیمیایی که می‌توانند بر روی ایمنی، سلامتی و آسایش افراد تاثیر بگذارند می‌پردازد.

4. آنتروپومتری:
شامل جمع‌آوری و تفسیر داده‌های مربوط به شکل و اندازه ابعاد بدن انسان (ابعاد طولی، عرضی، محیطی و وزن) می‌باشد.
برخی مشکلات معمول در صنایع شامل طراحی نامناسب محل کار، عدم انطباق بین قابلیت‌های کارگران و الزامات شغلی، وجود محیط کار و مشاغل زیان آور، طراحی نامناسب سیستم انسان ماشین و برنامه‌های ضعیف مدیریت می‌باشد. این مشکلات منجر به ایجاد مخاطرات در محل کار، ضعف سلامتی کارگران، صدمات ناشی از کار با تجهیزات، معلولیت‌ها و در عوض کاهش بهره‌وری کارگر و کیفیت تولید و افزایش هزینه می‌شود.
کاربرد موثر ارگونومی در طراحی سیستم کاری می‌تواند تعادلی را بین ویژگیهای کارگر و نیازهای شغلی برقرار کند. این علم، گستره وسیعی را در زمینه طراحی کار، ابزار، تجهیزات، ماشین آلات، ایستگاه کار و سیستم‌ها در موارد مختلف صنعتی، آموزشی، ورزشی و غیره دربرگیرد.

هدف ارگونومی آن است که در طراحی ابزار و وسایل کار و سیستمهای فنی و تولیدی و نیز در طراحی محیط کار، نیازها و خصوصیات جسمی و روحی انسانها در نظر گرفته شود. تا در عین نیل به افزایش بازدهی تولید، به سلامت و بهداشت و راحتی انسانها نیز به بیشترین حد توجه شده باشد.
ارگونومی دارای اهدافی چون بهبود بهره‌وری، سلامت، ایمنی و آسایش مردم و افزایش کارآیی متقابل سیستمهای انسان، ماشین و محیط است.


2-2- نکات ضروری در زمینه سطح کار:
* ارتفاع سطح کار بالاتر از قلب قرار نگیرد. زیرا اگر ارتفاع سطح کار بالاتر از قلب قرار گیرد جریان خون در بدن کاهش یافته که نتیجه آن کاهش سریع کارایی و عملکرد فرد خواهد بود.
* ارتفاع مربوط به سطح کار، صندلی و پاها باید با یکدیگر تناسب داشته باشد.
* اگر ارتفاع سطح کار ثابت است از زیرپایی یا قدم زدن استفاده شود.
* گاهی اوقات حالت نشسته را با ایستادن یا قدم زدن جایگزین کنید.


2-3- حیطه‌های عملکردی ارگونومی:
* بررسی میزان توانمندی شاغلین با توجه به نوع کار و انرژی مصرفی.
* مطالعه ابعاد فیزیکی بدن (آنتروپومتری) و کاربرد این دسته از اطلاعات در طراحی ایستگاه‌های کار.
* طراحی ارگونومیک ابزارهای دستی.
* طراحی ایستگاه‌های کار نشسته، ایستاده (توام) و آنالیز سیستم انسان و ماشین.
* بررسی‌های روانشناختی از دیدگاه نحوه ارتباط بین افراد.
* تعیین رژیم‌های کار و استراحت (زمان‌های استراحت و مدت انجام کار).
* بررسی روش‌های حمل دستی کالا و طراحی خطوط بسته‌بندی و بارگیری دستی.
* بررسی صدمات اسکلتی عضلانی مرتبط با کار و آنالیز وضعیت‌های بدنی.
* بیومکانیک شغلی.
* ارگونومی و کار در منزل.
* کاربرد بهینه رنگ و موسیقی در محیط‌های کار.


3- استرس
از طرف دیگر واژه استرس امروز چنان نقل هر زبانی است که گویا استرس مسئله همگانی و همه‌گیر و مبتلا به انسان امروز و مشخصه زندگی اوست. روانشناسان و دیگر صاحب نظران استرس می‌گویند روی هم جمع شدن رویدادها (دگرگونی‌ها) زندگی که سازگاری فرد را با موضع خودش برهم می‌زند، موجب استرس می‌شود؛ و این تشابه نزدیکی با مفهوم فیزیکی یا مهندسی استرس دارد. نزدیک به صد سال است که مفهوم استرس مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. اما نخستین بررسی‌های استرس در حوزه دانش پزشکی انجام نشده‌اند. این مفهوم اکنون به موضوعی میان رشته‌های علوم انسانی، پزشکی و حوزه‌‌های وابسته تبدیل شده است. استرس ناشی از شغل، استرسی است که فرد معین بر سر شغل معینی دستخوش آن می‌شود. در این تعریف چند نکته نهفته است، شخص شاغل تا چه اندازه از تجربه برخوردار است (کارآزموده است یا تازه کار)، میزان قدرت و ضعف او در مقابله با شرایط موجود چقدر است و چه نوع شخصیتی از خود در محیط کار نشان می‌دهد.

3-1- نشانه‌های استرس
"بیر" و "نیومن" در سال 1978 سه دسته از نشانه‌هایی را که در شرایط شغلی بروز می‌کند نام برده‌اند: نشانه‌های روانی، جسمانی و رفتاری.
 نشانه‌های روانی: آن دسته از مشکلات عاطفی و شناختی هستند که بر اثر ناراحتی ناشی از استرس شغلی بروز می‌کنند. نارضایتی از شغل یکی از رایج‌ترین پیامدهای استرس شغلی است. با بی‌میلی و با تاخیر سر کار خود می‌آید. برای آنکه کار خود را به خوبی انجام دهد دلیل چندانی نمی‌بیند. دیگر نشانه‌های روانی عبارتند از افسردگی، اضطراب، ملامت، احساس ناکامی، انزوا و بیزاری.
 نشانه‌های جسمانی: این نشانه‌ها را مشکل‌تر می‌توان تشخیص داد. زیرا در حالی که شرایط کاری معینی با بیماریهای جسمانی معینی همراه هستند اما دشوار می‌توان فهمید که این ناخوشی‌ها تا چه اندازه نتیجه‌ جنبه‌های زندگی شخص هستند. با این حال شواهد و مدارک پژوهشی نشان داده‌اند که همواره رابطه بین استرس شغلی و نشانه‌ها و بیماری‌های جسمانی معینی وجود دارد که یکی از عمومی‌ترین نشانه‌های بیماری جسمانی مرتبط با استرس شغلی بیماری‌های قلبی عروقی است.
 نشانه‌های رفتاری: به دو دسته تقسیم می‌شوند: دسته اول نشانه‌هایی هستند که می‌توان گفت به طور مستقیم متوجه خود فرد شاغل است؛ این دسته شامل رفتارهایی است مثل خودداری از کارکردن، پرخوری یا بی‌اشتهایی، رفتارهای ستیزه جویانه در برابر همکاران یا اعضاء خانواده و به طور کلی مشکلات میان فردی. دسته دوم از نشانه‌های رفتاری پیامدش به سازمان یا تشکیلات اداری بر می‌گردد. از جمله غیبت از کار، رها کردن شغل، افزایش حادثه‌های ناشی از کار و فقدان بهره‌وری.

3-2- عوامل استرس‌زا
 سیاستها: ارزیابی غیر واقعی کارمندان (سیستم ارزشیابی نامناسب)، جابجایی مکرر و غیر ضروری، دستورالعمل‌های مبهم، عدم تساوی حقوق و مزایای افراد هم تراز، شرح وظایف واقعی و مقررات غیر قابل انعطاف.
 ساختارها: فرصت کم برای پیشرفت، تضادهای صف و ستاد، تمرکز در تصمیم ‌گیریها و عدم وجود مشارکت، تشریفات اداری دست و پا گیر و تخصص گرایی بیش از اندازه.
 شرایط ایمنی: وجود اشعه‌ها و عوامل شیمیایی زیان‌آور، سرما و گرما و سر و صدای زیاد، ازدحام و عدم وجود محل کار اختصاصی، خطرات ایمنی و نور کافی.
 مراحل و فرآیندها: سیستم کنترل نامناسب، اهداف مبهم و متضاد، ارتباطات ضعیف، بازخورد ناکافی و ضعیف از عملکردها، معیارهای ناقص و نادرست برای بخش عملکردها، اطلاعات ناکافی.
 ابهام نقش در سازمان: ابهام در نقش از کمبود اطلاعات یا آگاهی اندک از نحوه انجام کار حاصل می‌شود. این ابهام احتمالا به علت کارآموزی ناکافی، ارتباطات ضعیف یا مضایقه کردن و یا ناجور جلوه دادن اطلاعات به وسیله همکاران یا سرپرست حاصل می‌شود. حاصل این ابهام نقش، تنش است که متعلق به فرد می‌باشد.
 تعارض نقش در سازمان: نقش فرد در سازمان، کمتر یا بیشتر از حد به کار واداشتن او، تعارضها و تضادهایی را بوجود می‌آورد. در سازمان تعارض نقش شامل: ناسازگاری بین وظایف شغل، منابع، قواعد و مقررات و خود افراد می‌باشد. این تعارض نقش موجب ایجاد تنش در فرد می‌شود.

3-3- پیامدهای استرس
پیامدهای استرس را می‌توان به دو بخش عمده پیامدهای فردی و پیامدهای اجتماعی تقسیم کرد.
 پیامدهای فردی
پیامدهای فردی نتایجی هستند که عمدتاً بر فرد اثر می‌گذارند، هر چند ممکن است سازمان نیز به طور مستقیم یا غیر مستقیم از این پیامدها متاثر ‌شود. ولی این فرد است که بهای اصلی را می‌پردازد. پیامدهای فشار عصبی را می‌توان به سه گروه رفتاری، روانی و جسمانی تقسیم کرد.
 پیامدهای رفتاری: پیامدهای رفتاری فشار عصبی واکنش‌هایی هستند که ممکن است باعث ایجاد آسیب به فرد یا دیگران شوند. یکی از این نوع رفتارها سیگار کشیدن است. حادثه آفرینی، خشونت و به هم خوردن اشتها نیز از جمله پیامدهای رفتارهای عصبی می‌باشد.
 پیامدهای روانی: پیامدهای روانی فشار عصبی بستگی به سلامت جسمانی-روانی فرد دارند. هنگامیکه اشخاص در محیط کار با فشار عصبی شدیدی مواجه می‌شوند، ممکن است دچار افسردگی، پرخوابی یا بی‌خوابی شوند. ممکن است فشار عصبی باعث بروز مشکلات خانوادگی و ناراحتی‌هایی نیز شود.
 پیامدهای جسمانی: فشار عصبی ممکن است باعث بروز بی‌نظمی‌های جسمی نیز شود. پیامدهای جسمی فشار عصبی بر وضع جسمی فرد اثر می‌گذارد. به عنوان مثال، بین ناراحتی و حمله قلبی با فشار عصبی رابطه وجود دارد. سایر پیامدهای ناشی از فشار عصبی شدید عبارتند از: سردرد، کمر درد، زخم معده و ناراحتی معده و ناراحتی های پوستی مانند جوش و کهیر.

 پیامدهای سازمانی (اجتماعی)
فشار عصبی پیامدهایی دارد که اثر مستقیم بر سازمان دارند.
 عملکرد: یکی از پیامدهای واضح فشار عصبی شدید، کاهش عملکرد مناسب و درست است. این کاهش در مورد کارگران اجرایی به صورت کیفیت ضعیف کار و افت بهره‌وری متجلی می‌گردد و در مورد مدیران ممکن است به معنی تصمیم‌گیری غلط و یا برهم خوردن روابط کاری با دیگران به دلیل عصبانیت و ناسازگاری ‌باشد.
 کناره‌گیری: کناره‌گیری نیز می‌تواند نتیجه فشار عصبی باشد. مهمترین انواع کناره‌گیری عبارتند از غیبت و استعفاء. اشخاصی که برای مقابله با فشار عصبی، دوران سختی را در محیط کار می‌گذرانند احتمالاً بیشتر بیمار می‌شوند و یا به منظور پیداکردن سازمان بهتر به ترک سازمان خود می‌اندیشند.
 طرز تلقی: یکی دیگر از پیامدهای مستقیم سازمانی فشار عصبی کارکنان همانطوریکه اشاره شد به طرز تلقی مربوط می‌شود. رضایت شغلی، روحیه، تعهد سازمانی همزمان با انگیزش فرد از فشار عصبی صدمه می‌بینند.
 واماندگی: پیامد نهایی فشار عصبی که هم بر اشخاص و هم بر سازمان‌ها اثر می‌گذارد واماندگی است. واماندگی یک احساس عمومی تحلیل رفتگی است و هنگامی بوجود می‌آید که فرد احساس کند فشارهای خیلی زیادی را تحمل می‌کند و منابع رضایت نیز خیلی کم می‌باشند. در این مرحله ممکن است فرد کم کم از رفتن به سر کار احساس وحشت کند؛ ممکن است وقت زیادی را صرف انجام کار کند ولی موفق به انجام کار کمتر شود و ممکن است ناتوانی فکری و جسمی از خود نشان دهد.
براساس تحقیقی که در یکی از شرکت‌های خودروسازی بعمل آمده دریافتند که استرس شغلی با اعمال ناایمن و حوادث شغلی رابطه مستقیم معنی‌داری دارد.

نتیجه: از آنجا که بین ارگونومی محیط کار و استرس رابطه وجود دارد، بنابراین رعایت اصول ارگونومی می‌تواند باعث کاهش استرس کارکنان گردد. بیشترین ارتباط بین روانشناسی مهندسی با استرس شغلی وجود دارد.
بیشتر کارکنان شرکت از وسایل با ارگونومی لازم برخوردار هستند اما نحوه استفاده صحیح از آنها را نمی‌دانند. بدلیل عدم آگاهی برخی از مدیران و کارکنان از اهمیت رعایت ارگونومی، بهتر است علاوه بر محیا کردن محیط کار مطابق با اصول ارگونومی آموزشهای لازم در این زمینه نیز به این افراد داده شود. رعایت اصول ارگونومی به خود کارمندان مربوط می‌شود و با الزام و اجبار نمی‌توان آنها را به رعایت اصول ارگونومی وادار کرد. اما ایجاد انگیزه در کارکنان می‌تواند ترغیب کننده کارکنان به رعایت این اصول باشد. از آنجا که کارکنان شرکت اکثر وقت خود را با کامپیوتر و پشت میز می‌گذرانند؛ بنابراین پیشنهاد می‌گردد مدیران وقت لازم برای ورزش، استراحت و گاهی چرخش شغلی کارکنان را فراهم کنند.


تهیه کننده: علیرضا قاسمی نژاد
سرپرست ایمنی، بهداشت و محیط زیست، پدافند غیرعامل و مدیریت بحران شرکت نفت خزر